አይ ኦቦ ለማ በአማርኛ ሌላ በኦሮምኛ ሌላ. . . ሌላውም ጋር ሌላ (ተፈሪ ደምሴ)

ከታች የታተመው ጽሁፍ በኦቦ ለማ መገርሳ ቃል አቀባይ በኦቦ Addisu Arega Kitessa  በኦሮምኛ   ስለ አዲስ አበባ ተጽፎ እ.ኤ.አ. November 27 at 10:06pm ፌስቡክ አምዱ ላይ የተለጠፈ ነው።

ኦቦ አዲሱ ስለ አዲስ አበባ  በኦሮምኛ  ያቀረበው  ጽሁፍ  «አንድ ነን» ሲባሉ ለሰነበቱት  ተሸንጋዮች  «mine is mine yours is negotiable»  አይነት ጥፊ ነው።  በወያኔና ሎሌዎቹ መንደር  በአማርኛ የሚያወራው   ቋንቋችን በሚሉት ሕዝባችን ለሚሉት ሲናገሩ  እንደማይደግሙት የታወቀ ነው። ገራሚው ነገር ግን   በአማርኛ የተናገሩትን የሰማ  በኦሮምኛ ተቃርነው ሲናገሩ  እየተከተለ «አበጀህ ጀግናችን ነህ»  እያለ ተማርሁ የሚለው  ዶክተርና ፕሮፌሰር  መቦረቁ ነው። ከታች የታተመውን የኦቦ አዲሱን  ጽሁፍ ያጋሩትና ያመሰገኑት «እያንዳንዱ ኢትዮጵያዊ የትም ቦታ ከማንም የበለጠና ያነሰ ባለቤትነት የለውም» የሚለውን የኦቦ ለማ መገርሳን  የአማርኛ ንግግር  ያዳመጡ የናዝሬት ዮኒቨርሲቲ ዶክተሮችም አሉበት። ለነዚህ ሰዎች መማር ምንድን ነው? መማር የአስተሳሰብ ለውጥ ካላመጣ  ወረቀቱ ትርጉሙ ምንድን ነው?

አንድ ሰው በውስጥ የሚያስበውና በውጭ የሚያሳየው ባህሪ አንድ አይነት ካልሆነ፤ በአማርኛ የሚያወራውን በኦሮምኛ   ካልደገመ እንዴት ለተማረ ሰው ጀግና ሊሆን ይችላል?  ዶክተር፣ ፕሮፌሰር እያለ  በየ ቀበሌው የሚጽፍ  Integrity የሚባል ነገር ሳያውቅ ነው ተማርሁ የሚለን?  Integrity የሚባለውኮ አንድ ሰው በውስጥ የሚያስበውና በውጭ የሚያሳየው ባህሪ፤ በአንድ ቋንቋ የሚናገረውን በሌላ ቋንቋ ሲደግመውና  አንድ አይነት ሲሆን ነው! በአማርኛ የሚያወራውን በኦሮምኛ የማይደግም ሰው እንዴት ለተማረ ሰው ጀግና ይሆናል? እነዚህ ሰዎች  የintegrity fallacy የሚባል ሳይማሩ ነው ተርሚናል ዲክሪ የደረሱት?

የሆነው ሆኖ የኦቦ አዲሱ የኦሮምኛ ጽሁፍ ክፍል አንድ እነሆ።  ኦቦ አዲሱ ክፍል ሁለት ብሎ የጻፈው የአማርኛ  ትርጉም እንደደረሰ ይታተማል።
______________________________________________

Finfinnee 
(Kutaa 1ffaa) 

Finfinneen dachee Oromooti. Handhuura Oromiyaa fi giddu galeessa Oromoo Maccaa fi Tuulamaati. Qe’ee Tufaa Munaa, Qajeelaa Dooyyoo, Abeebee Tufaa, Guddataa Araddoo, Jamoo Dabalee, Soraa Lomee, Galatee Asheetee, Axaalee Jaatanii fi Shubbuu Ejersaafaati.

ፊንፊኔ ክፍል 1

ፊንፊኔ የኦሮሞ ምድር ነች፣ የኦሮሞ እምብርትና የሜጫ ቱለማ ማዕከል ነች፣ የነ ቱፋ ሙና የቀጀላ ዶዮ የአቤቤ ቱፋ ጉደታ አራዶ ጀሞ ደበሌ ሶራ ሎሜ ገለታ አሸቴ አጣሌ ጃተኒ እና የነ ሹቡ እጄርሳ ቀዬ ነች።

Finfiinneen yeroo teessoo Mootii Minilik taatee tajaajiluu eegalte irraa kaasee hanga har’aattii qonnaan bultoota Oromoo nyaachaa, buqqisaa, aadaa, duudhaa fi eenyuummaa Oromummaa dhabamsiisaa sadarkaa amma irra jirtu irra akka geesse beekamaadha. Kuufaatii Dargii boodas chaartarii yeroo cehumsaa bara 1983-1987 (ALI) tumameen magaalaan Finfinnee akka naannoo of dandeesse tokkootti ክል 14 jedhamtee akka of bulchitu labsamee ture. Waggoota afuriif magaalaan Finfinnee naannoo taatee bulaa turte. Finfinneen yeroo akka naannoo of dandeesseetti bulaa turte labsii daangaa jettee bara 1986 seera baafatte. Labsii baafatte kanaanis daangaan ishee hanga Magaalota Buraayyuu, Laga Xaafoo Laga Daadhii, Sabbataa, Galaan fi kkf walakkaa isaaniitti akka bal’atu ummata Oromoo fi Mootummaa Naannoo Oromiyaa waliin osoo hinmariyatin seera baafatte.

ፊንፊኔ የዐፄ ምኒልክ መቀመጫ ሆና ማገልገል ከጀመረችበት ጊዜ ጀምሮ እስከ ዛሬ  ድረስ የኦሮሞ ገበሬዎችን እየበላች፣ እየነቀለች፣ የኦሮሞን ባህልና ማንነት እየናደች አሁን የደረሰችበት ደረጃ ላይ መድረሷ የሚታወቅ ነዉ። ከደርግ መዉደቅ በኋላም የሽግግር መንግሥቱ ቻርተር ከ1983-1987 በጸደቀዉ መሰረት ፊንፊኔ ራስ ገዝ ሆና ክልል 14 ተብላ ራስዋን እንድታስተዳድር ታዉጆ ነበር። ለአራት ዓመት ያህል ክልል ሆና ትተዳደር ነበር። ፊንፊኔ ራስዋን የቻለች ክልል ሁና ራስዋን በምታስተዳድርበት ወቅትም በ 1986 የድንበር አዋጅ ብላ ሕግ ደነገገች፤  በዚህ ባወጣችዉ ሕግ መሰረትም እስከ ቡራዩ ለገ ጣፎ ለገዳዲ ሰበታ ገላን እና የመሳሰሉትን ጠቅልላ ለመስፋፋት የኦሮሞን ህዝብና የኦሮሚያን መንግሥት ሳታማክር ህግ ደነገገች።

-Bara 1987 heerri mootummaa FDRI tumame. Heerri mootummaa biyya keenyaa kun waa’ee magaalaa Finfinne dhimmootni gurguddoo sadii akka jijjiiraman ifatti tume. Inni tokkoffaan Finfinneen mirga naannoo ta’uu dhabdee sadarkaa bulchiinsa magaalaatti akka ijaaramtu tume. Dhimmi lammaffaan Walitti dhufeenyi Oromoo fi Finfinnee jaarraa tokkoo oliif addaan cite ture deebisee walitti hidhe. Yeroo cehumsaa Oromiyaa fi Finfinneen akka naannoo fi naannootti walitti dhufeenya qabaachaa turani. Heerri mootummaa kun tumamuu booda Finfinneen akka qaama Oromiyaa taatee fi Oromiyaanis mirga addaa Finefinneerra akka qabdu ifatti kaa’e. Dhimmi sadaffaan Finfinneen teessoo mootummaa federaalaa waan taatteef akkasumas mirga ofiin of bulchuu sabaa fi sablammoota magaalatti keessa jiraatan eeguuf jecha akka naannoolee mirga hiree ofii ofiin murteeffachuu osoo hintaane mirga ofiin of bulchuu qofa akka qabaattu ifatti tume. Heerri Mootummaa FDRI walitti dhufeenya Oromoo fi Finfinnee gidduutti yeroo dheeraadhaaf addaan cite ture jijjiire. Finfinneen erga uuumatee kaaftee kan Oromoo waliin addan cittee turte akka qaama Oromoo taatu murteesse. Finfinneen kan Oromoo ta’uu mirkaneesse!

በ1987 የኢፌድሪ (FDRE) መንግሥት ስርዓት ተደነገገ። የሀገራችን መንግሥት አዋጅ የሆነዉ ይህ አዋጅ ስለ ፊንፊኔ ሶስት ዋና ዋና ጉዳዮች እንዲቀየሩ በግልጽ አረጋገጠ። የመጀመሪያዉ ፊንፊኔ ራስዋን የቻለች ክልል መሆንዋ ቀርቶ በከተማ አስተዳደር እንድትዋቀር ወሰነ፤ ሁለተኛዉ በአንድ ወቅት ተቋርጦ የነገረዉን የኦሮሞንና የፊንፊኔን ግንኙነት መልሶ አስተሳሰረዉ። በሽግግር ወቅት ፊንፊኔና ኦሮሚያ የክልል ለክልል ግንኙነት ነዉ የነበራቸዉ። ይህ ሕግ ከጸደቀ በኋላ ግን ፊንፊኔ የኦሮሚያ አካል እንደሆነችና ኦሮሚያም ከፊንፊኔ ልዩ ጥቅም እንዳላት በግልጽ ተነሳ። ሶስተኛዉ ፊንፊኔ የፌደራል መንግሥት መቀመጫ በመሆንዋና በዉስጥዋ የሚገኙ ብሄር ብሄረሰቦችን መብት ለመጠበቅ ሲባል እንደ ክልል የራስን እድል በራስ የመወሰን የሚል ሳይሆን ራስን በራስ የማስተዳደር መብት ብቻ ተወስኗል። የኢፌድሪ ሕገ መንግሥት በኦሮሞና በፊንፊነን መሀከል ተቋርጦ የነበረዉን የረዝም ዘመናት ልዩነት ቀይሮ ፊንፊኔ የኦሮሞ አካል እንድትሆን ወስኗል። ፊንፊኔ የኦሮሞ መሆንዋን አረጋግጧል።

Heerri Mootummaa FDRI bara 1987 bahe Finfinneen Mirga ofiin of bulchuu malee mirga hiree ofii ofiin murteeffachuu akka hinqabne, Dhimmi bulchiinsa magaalaa Finfinnee labsiidhaan akka bahu ibsuudhaan seerota duraan turan (labsii daangaa magaalattiin bara1986 baafatte dabalatee) diigee jira. Kanaafuu dhimmi daangaa bulchiinsaa magaalaa Finfinnee fi Godina Addaa gidduu jiru kan murtaa’u fedhii ummata Oromoo daangaarra jiraatuu, fedhii Mootuumaa Naannoo Oromiyaa fi Bulchiinsa Magaalaa Finfinneetiin qofa akka ta’e ifatti beekamuu qaba. Kanaafuu, labsiin daangaa magaalaa Finfinnee fi Godina Addaa Oromiyaa Naannoo FInfinnee kan bara 1986 bahe ummata Oromoo fi MNO kan hin hirmaachisne waan ta’eef safartuu kamiiniyyuu fudhatama hin qabu.

በ1987 የወጣዉ አዋጅ ፊንፊኔ ራስን በራስ የማስተዳደር እንጂ የራስን እድል በራስ የመወሰን መብት እንደሌላች፣ የፊንፊኔ ከተማ ጉዳይ በአዋጅ የሚወሰን መሆኑን በመግለጽ ቀድሞ የነበሩ ህጎችን( በ1986 የወጣዉን የከተማዋን ድንበር የሚደነግገዉን ህግ ጨምር) ሽሮታል።ስለሆነም በፊንፊኔ እና በኦሮሚያ ልዩ ዞኖች መሀከል የሚገኘዉ የድንበር ጉዳይ የሚወሰነዉ ድንበር አከባቢ ባለዉ ኦሮሞ በኦሮሚያ መንግስትና በአዲስ አበባ መስተዳደር መልካም ፍቃድ ብቻ መሆኑ በግልጽ መታወቅ ይኖርበታል። በመሆኑም በ1986 የተደነገገዉ ፊንፊኔን የማስፋፋት አዋጅ የኦሮሞን ሕዝብና የኦሮሚያ መንግሥትን ያላማከረ በመሆኑ በምንም መስፈርት ተቀባይነት የለዉም።
–

Dhimmi daangaa Finfinnee fi Godina Addaa Oromiyaa Naannawaa Finfinnee dhimma daangaa bulchiinsaa naannoo tokko keessatti geggeeffamu akka ta’es ifatti beekamuu qaba.Dhimmi daangaa Finfinnee heera mootummaa biyya keenyaa bara 1987 bahe bu’uura godhachuudhaan ummata fedhii fi faayidaa ummata oromoo karaa mirkaneessu qofaan hojiitti hiikamuu qaba. Dhimma daangaa Finfinnee karaa waaraatiin furuuf koreen nama 10 of keessaa qabu ijaarame qorannoo kan dhiheesse yoo ta’u MN Oromiyaa bu’aa qorannoo kanaa guutummaatti fudhatee akka hojiitti hiikamuuf socho’aa jira.
(Itti fufa)

የፊንፊኔና የኦሮሚያ ልዩ ዞኖች የድንበር ጉዳይ በአንድ ክልል አስተዳደር ዉስጥ የሚደረግ ዉይይት መሆኑ መታወቅ ይኖርበታል። የፊንፊኔ የድንበር ጉዳይ በ1987 የወጣዉን የሀገራችንን አዋጅ መሰረት ባደረገ መልኩ የኦሮሞን ህዝብ ፍላጎትና ጥቅም ባስጠበቀ መልኩ ብቻ መተግበር ይኖርበታል። የፊንፊነን የድንበር ጉዳይ በጥንቃቄ ለመፍታት 10 ሰዉ ያካተተ ኮሚቴ ተዋቅሮ ጥናት ያቀረበ ሲሆን የኦሮሚያ መንግስት የጥናቱን ዉጤት ሙሉ በሙሉ ተቀብሎ ወደ ስራ ለመተግበር እየተንቀሳቀሰ ነዉ።

(ይቀጥላል)